Call of the Mall

In Hoog Catharijne waren we ver verwijderd van de veilige omgeving van de white cube, de realiteit schreeuwde je van alle kanten tegemoet. Waarom hier dan toch kunst tonen? Daar waren verschillende redenen voor. Hoog Catharijne was een uniek en bijzonder complex dat met de geschiedenis en de bewoners van Utrecht was verweven, dat zich ooit de grootste Europese overdekte shopping mall mocht noemen, dat geliefd was, maar ook weleens de prijs voor het lelijkste gebouw had gewonnen, dat eigenlijk nooit hetzelfde was gebleven maar steeds in transitie was. Als architecturale constructie (hardware) en sociale infrastructuur (software) was het zowel een tijdscapsule die ons via de vele lagen van de verbouwingen en aanpassingen een blik in het verleden gunde als een hogedrukpan waarin bepalende verschuivingen van dat moment acuut voelbaar waren. Hoog Catharijne zou je kunnen beschouwen als een miniwereld waar de grote veranderingen van de ‘buitenwereld’ zich in het klein voltrokken. En dat waren grote veranderingen. Soms leek het alsof niets meer vanzelfsprekend was en alles constant aan verandering onderhevig was: de politiek, het financiële systeem, onze sociale relaties.

De politiek rukte in verwarrende bewegingen van rechts naar links, we waren met elkaar verbonden via technologische toepassingen op een manier die voorheen ondenkbaar was en toch leek het alsof we steeds verder van elkaar af kwamen te staan, de financiële crisis en de val van het kapitalisme zoals we het kenden waren amper te begrijpen, ook voor insiders. Het oude Europa zuchtte en steunde onder een economisch beleid dat niet langer dienstbaar was aan de mensen maar de maat bepaalde.

Ondertussen waren er nieuwe grootmachten die het liberale kapitalisme van de 21e eeuw omarmden en Europa voorbijstreefden in macht en rijkdom. Globalisering, digitalisering, economische crisis, politieke verschuivingen; het waren allemaal aspecten van een snel veranderende en uiterst complexe wereld waarin sommigen kansen zagen en deze grepen en anderen vooral onzekerheid, onbehagen en angst voelden. Er was haast geen acutere plek om deze veranderingen, de toenmalige economie en de weeffouten ervan te bevragen, dan een winkelcentrum. Hier kwamen veel veranderingen samen, manifesteerden zich en werden door de mensen gevoeld. En er was haast geen betere manier om dit te bevragen dan met kunst, die vanuit een ondienstbare en autonome positie in staat was een wezenlijk andere blik te geven op deze veranderende wereld.

Meer dan 20 nationale en internationale kunstenaars hadden zich over het vraagstuk van Hoog Catharijne gebogen, zij namen daarbij zowel de hardware als de software van het complex onder de loep.

Zij deden dit op meer of minder expliciete wijze en hadden daar uiteenlopende media voor ingezet. Van installaties tot performances, van videowerk tot participatieprojecten. Welk medium men ook had gekozen, wat voorop stond was dat deze kunstenaars ons Hoog Catharijne en de vele connotaties van dit complex opnieuw toonden. Bijna alle werken die we presenteerden waren specifiek voor deze context gemaakt, bestaande werken waren zodanig uitgezocht dat ze een wezenlijk perspectief aan het complex en ons begrip ervan toevoegden.

Carlijn Diesfeldt, Nicolette Gast,
Maaike Lauwaert en
 Huib Haye van der Werf

In 2013 bestond Hoog Catharijne, de ‘moderne’ mall van Utrecht, veertig jaar. Toen het geopend werd was het Europa’s grootste overdekte winkelcentrum. Maar Hoog Catharijne was vanaf het begin ook meer, het bevatte namelijk een kantorencomplex, appartementsgebouwen en het was gebouwd rondom Nederlands drukste vervoerskern met bussen, treinen en trams. De mall was oorspronkelijk bijzonder ingericht met marmer, palmbomen, volières, een bronzen fontein en meerdere kunstwerken. Op de bovenste etages was er ruimte voor ontspanning en entertainment in het Mirliton theatertje, de bioscoop en op de diverse dakterrassen. Dit maakte een bezoek aan Hoog Catharijne tot een belevenis.

De tijd had echter niet stilgestaan. Van de oude glamour was nu niet veel meer zichtbaar. Om het complex beheersbaar te houden werden de bovenverdiepingen afgesloten en werd de aankleding minder sjiek, de meeste kunstwerken verdwenen in de opslag, de zithoekjes werden weggehaald en het geheel werd meer ‘hufterproof’ gemaakt. Van de woonkamer voor de stad Utrecht die Hoog Catharijne aanvankelijk wilde zijn, bleef niet veel over.

De eigenaar van het gebied, het internationale concern Corio, wilde de mall opnieuw moderniseren en klaar maken voor de toekomst, als onderdeel van een grootschalige herinrichting van het Utrechtse stationsgebied, een hechte samenwerking tussen Gemeente, Corio, NS, ProRail en Jaarbeurs. Daarom werd het hele complex (station, kantoren enzovoort inbegrepen) toentertijd ingrijpend onder handen genomen. Hoog Catharijne was niet alleen een veranderlijk gebied, het was ook nog eens een bijzonder dynamische plek: er was het commerciële handelsverkeer (de transactie van goederen en services die plaatsvond in de winkels en de vele kantoren in het complex), er was het letterlijke verkeer van mensen die zich te voet, met bus, tram, trein of auto verplaatsten en er waren de mensen die hier samenkwamen om elkaar te ontmoeten of om te werken. Hoog Catharijne kende met andere woorden veel verschillende gebruikers en bijbehorende culturen: winkeliers, reizigers, bewoners, flexwerkers, tieners, ouderen, shoppers enzovoort. Zij maakten Hoog Catharijne tot een bijzondere, hybride plek.

In de 19e eeuw kreeg het moderne winkelen, zoals we dat nog steeds kennen, vorm. Technologische vooruitgang maakte massaproductie mogelijk. Dat drukte de prijzen en zorgde ervoor dat voorheen luxegoederen voor een groter publiek bereikbaar werden. Er kwam een wereldwijd handelsnetwerk dat het toestond om te exporteren en importeren op voorheen ongekende schaal. Kleine speciaalzaakjes werden vervangen door het warenhuis waar volgens het principe van entree libre iedereen zich kon vergapen aan exotische producten zoals citroenen, leeuwen, kant en zijde. Bovendien waren in het warenhuis prijzen vaststaand en duidelijk zichtbaar (je wist dus waar je aan toe was als klant en hoefde niet meer te onderhandelen), kon je er op krediet kopen en producten terugbrengen en ruilen. Winkelen veranderde van de noodzakelijke aankopen doen naar een ervaring, iets wat je deed voor het plezier en om het winkelen zelf.

Het 19e-eeuwse warenhuis, symbool voor klasse, service en kwaliteit, maakte in de 20e eeuw langzaam plaats voor winkelcentra, grote bulkwinkels waar je niet voor de service kwam maar voor de lage prijzen. Veel, meer, goedkoop, snelle architectuur en inrichting, waren komen staan voor wat ooit echt op een paleis leek.

Het warenhuis had kroonluchters, binnentuinen en rustplekken. Het winkelcentrum had tl-verlichting, lange rijen aan de kassa en vaak snel wisselend personeel dat zich niet meer per definitie identificeerde met de plek waar ze werkten.

Maar winkelcentra bleven de paleizen van onze kooplust, de tempels waar we via het consumeren de economie aanbaden. Voor hoe lang zou dit nog zo blijven? Dit shopping model leek op zijn retour. Niet alleen omdat de recessie onze ‘koopzin’ temperde, maar ook omdat we steeds vaker online winkelden, liever niet meer als een kudde beesten door gangen met identieke winkels werden gestuwd of simpelweg omdat er betere, leukere manieren waren om te winkelen. Veel shopping malls moesten de deuren sluiten en anderen probeerden via nieuwe functies toch nog rendabel te blijven. Ooit waren de grote winkelcomplexen het summum van vooruitgang, nu waren de gebouwen en het concept erachter vaak architectonische getuigen van wat we achterhaalde vooruitgangsideeën zouden gaan vinden.

Het 19e-eeuwse warenhuis en de opkomst van de consumptiecultuur konden namelijk enkel ontstaan dankzij het zogenaamde Fordisme. Het Fordisme, vernoemd naar autofabrikant Ford, stond voor een gestandaardiseerd productiesysteem, voor standaardproducten die van de lopende band rolden, voor massaproductie gefaciliteerd door gespecialiseerde machines, voor ongeschoolde maar goed betaalde arbeid, voor arbeiders die de producten die ze maakten ook zelf konden kopen.

De term Post-Fordisme werd gebruikt om onze toenmalige en nog steeds actuele arbeidssituatie en economie te typeren. Het stond voor een service- en kenniseconomie, voor informatietechnologie, het uitbesteden van arbeid aan lagelonenlanden, globalisering en consumentisme.

We produceerden toen in het Westen minder producten maar meer diensten. Het Post-Fordisme was gebaat bij adaptatie, flexibiliteit, sensitiviteit en communicatie. De arbeiders van de 21e eeuw, de flexwerkers, de talloze ZZP-ers, freelancers en kleine ondernemers, vonden op Hoog Catharijne een plek: bij Seats2Meet of de andere flexplekken die werden en worden aangeboden voor mobiel werkenden zonder kantoor.

In Hoog Catharijne was de spanning voelbaar tussen wat we een Fordistische hardware en een Post-Fordistische software zouden kunnen noemen, tussen de fysieke ruimte en de structuren die daaraan ten grondslag lagen en de verschillende culturen van hedendaagse gebruikers en gebruiken. Werkte de fysieke structuur nog volgens de Fordistische logica van de vorige eeuw, de binnenkant was aan het veranderen, sloot meer aan bij een Post-Fordistische 21e eeuw. Het Fordisme van het beton ontmoette het Post-Fordisme van de mensen, hun werkstijl, de veranderingen op gebied van productie en consumptie. De wereld veranderde maar de gebouwen liepen achter, zou je kunnen zeggen.

Hoog Catharijne stond vooral bekend als commerciële ruimte, als shopping mall waar het accent lag op commerciële transacties. Maar er gebeurde meer in dit gebied (wonen, werken, ontmoeten) en er was meer mogelijk! Het was daarom relevant stil te staan bij de term commerce die wel gelieerd werd aan handel en commercie maar die stond voor een ruimer begrip van transacties waar ook sociale omgang, wederkerigheid en het toevoegen van immateriële waarde onderdeel van uitmaakten.1

Commerce stond voor die transacties waarbij geld en een vermeerdering daarvan niet het uitgangspunt was, maar slechts een van de mogelijke manieren om die uitwisseling vorm te geven. Een uitwisseling zonder geld kon nog steeds een vorm van commerce zijn, alleen was het dan geen commerciële commerce. Er was sprake van commerce telkens wanneer iets (een persoon of object) een ander transformeerde (letterlijk of figuurlijk). Die transformatie kon bestaan uit het veranderen van mening, een verandering aan het uiterlijk van een persoon of voorwerp, het veranderen van locatie, van waarde of van eigenaar. Bij commerce was er altijd sprake van een transactie, een flow, een beweging en een wederkerige relatie. Het was de wisselwerking die een toegevoegde (immateriële of materiële) waarde creëerde.

1 Zie het boek Commerce by Artists (2011) van kunstenaar en criticus Luis Jacob.

Waarom kunst tonen in Hoog Catharijne? Waarom het euvel van dit complex onderzoeken via beeldende kunst? In de inleiding werd het al even kort gesteld: kunst is in staat ons de wereld te tonen zoals we haar nog niet kenden, confronteerde ons daardoor met andere mogelijkheden en stelde vragen zonder antwoorden te verwachten.

Kunstwerken waren een soort zenders die omgang en commerce op gang brachten. Deze kracht van kunst kon niet alleen een gesprek op gang brengen, een onderwerp openbreken maar creëerde ook, bij gebrek aan een beter woord, gemeenschapszin en samenhorigheid. Dit deed kunst op een hele individuele manier, door mensen als individu aan te spreken en de mensen die elkaar vonden rond een kunstwerk te verenigen. Dit deden kunstenaars, zoals gezegd, zonder dienstbaar te zijn aan een bepaald systeem, zonder een beleidsagenda die hun handelen stuurde, zonder directeur of baas die af- of goedkeurde. Ze opereerden vanuit een autonome (dat wil zeggen, los van overheid of markt) positie en konden, vanwege die autonome positie en ‘ondienstbaarheid,’ nieuwe vergezichten openen en ons begrip van de realiteit verbreden.

Kunstenaars waren bij uitstek in staat om door hun werk nieuwe waarden en nieuwe vormen te vinden waarmee we ons tot elkaar konden verhouden. Zij konden vertrouwde waarden en verhoudingen radicaal op hun kop zetten en creëerden daarmee ruimte voor nieuwe verbanden, nieuwe begrippen, nieuwe manieren van naar de wereld kijken. En dat was cruciaal. Ieder mens had zich weleens gevangen gevoeld, in zijn werk, zijn sociale klasse, zijn lichaam, het hokje waar de wereld hem of haar in had geplaatst. Via kunst konden we die barricades doorbreken. Kunstwerken konden hulpstukken zijn om ons uit die hokjes te vechten, om onszelf en de wereld waarin we een plek moesten vinden te herdefiniëren en daarmee vrijheid en ruimte creëerden. Als kunst een club zou zijn, dan was het er eentje waar je zelf tot toe kon treden, waar je geen lidgeld voor hoefde te betalen, waar niemand vroeg waarom je die jas droeg of dat kapsel had. Het enige wat nodig was om tot die denkbeeldige club toe te treden was een zelfverklaard lidmaatschap en liefde. Liefde voor de kunst, voor het risico dat kunst durfde te nemen, voor de belofte van de vrijheid die kunst herbergde.

Call of the Mall werd georganiseerd door Stichting Kunst in het Stationsgebied.
Utrecht bouwde in het Stationsgebied aan de toekomst van de stad. Kunst in de openbare ruimte kon een essentiële bijdrage leveren aan de uitstraling en identiteit van het gebied. Daarom hadden de gemeente Utrecht en de Stichting Kunst in het Stationsgebied de ambitie om enkele beeldbepalende kunstwerken tot stand te brengen. Aan deze permanente kunstwerken ging een programma van tijdelijke kunstinstallaties, performances, filmavonden, geluid- en videowerken en ontdekkingstochten vooraf. Call of the Mall was de eerste grote kunstmanifestatie georganiseerd door Kunst in het Stationsgebied en de Gemeente Utrecht.

Artistiek team
Carlijn Diesfeldt
Nicolette Gast
Maaike Lauwaert
Huib Haye van der Werf

Projectleiding
Monique Dirven

Marketing en communicatie
Lieke Timmermans
Anne-Marit Helmink

Publieksonderzoek
Anna Elffers

Eefje Majoor
Niki de Jonge

Productie
Linde Dorenbosch
Nienke Martinus
Emile Miedema
Kamp en van Gulik

Vrijwilligers
Hanneke Hulshof
Joyce Roskamp

Educatie
Moniek Warmer

Vormgeving
Kummer & Herrman

Bestuur Stichting Kunst in
 het Stationsgebied
Cees van Eijk
Gert-Jan van der Vossen
Marieke van Schijndel

Fondsen & subsidienten
Europees Fonds Regionale Ontwikkeling van de Europese Unie
Mondriaan Fonds
VSB Fonds
SKOR
Prins Bernhard Cultuurfonds
kfHein,fonds
Fonds Cultuurparticipatie


Partners
Asito

Belangenvereniging Hoog Catharijne
Casco
Centraal Museum
Eyo
fHet Huis (ad Werf)
Mirliton Theater
Musea Utrecht
​Nederlandse Raad van Winkelcentra
NS

Rabobank
Radboudveste bewoners
V&D
Trigion
Stadsschouwburg Utrecht
Utrecht Toerisme en Recreatie
Roze Zaterdag